Beyânu's-Sınâ'a İsimli Yazma Eserde Bulunan Zanaat Konusundaki Bazı Açıklamalar

Öz

u araştırma Ebu’l-Fazl Hubeyşbin İbrahim et-Tiflisî’nin 629/1231 yılında kaleme aldığıyazma eserin incelenmesinden
oluşmaktadır. Eser 884/1486 yılında istinsah edilmiştir. Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya bölümü 3574 numarada kayıtlıolan
eser, talik hat ile Farsça olarak yazılmışolup, 99 yapraktan meydana gelmiştir.
Bu yazmayıönemli kılan unsurların başında, ortaçağ İslam coğrafyasından günümüze intikal eden bilim ve sanat tarihi
alanlarındaki eserlerin azlığıgelmektedir. Belki bilim tarihi sahasıkısmen daha genişolmasına karşın, bugün bile mevcut bulunan
sanat eserlerinin ‘nasıl’ ve ‘hangi bilgi birikimi temelinde’ üretildiği sorularıgizemini korumaktadır. Ele alınan yazma eser, bu
gizeme cevap teşkil etmesi bakımından içerdiği fayda düşünüldüğünde, oldukça ön plana çıkmaktadır.
Ebu’l-Fazl Hubeyşb. İbrahim et-Tiflisî sadece adıgeçen kitabıkaleme almakla kalmamış, farklıalanlara hitap eden başka bir
çok eser de yazmıştır. Bunlar psikoloji sahasından, Tıp ve astrolojiye kadar uzanan genişbir sahayıkapsamıştır. Mevcut kitapların
aynıtarihte yazılmışolmasıtesadüf olmamalıdır.
Ebu’l-Fazl Hubeyşb. İbrahim et-Tiflisî, eserine Beyânü’n-Nücûm adlıeserini tasnîfinden sonra çeşitli konulardan teşekkül
eden bu kitabıyazdığınıbelirterek başlamaktadır. Kendisinden önce bu konularla ilgili eser yazanların bilgilerini toplayarak böyle
bir eser oluşturduğunu ve eserini de Beyânü’s-Sınâ‘a olarak adlandırdığınıbelirtmektedir. Esas itibarıyla bu yazma eser
ansiklopedik bir içeriğe sahiptir. Üzerinde çalıştığımız nüshada yirmi bölüm yer almaktadır. Kimya, fizik gibi konularıihtiva
etmekle birlikte büyük bir bölüm sanat ve zanaat konularına tahsis edilmiştir. Örneğin Cevherlerin Boyanması, Kıymetli Taşlara Su
Vermek, Çeşitli Silahların Yapımı, Renklerin Karışımı, Mürekkep ve Kalemin Hazırlanmasıgibi meseleler döneminin bilgi birikimi
içinde irdelenmeye çalışılmıştır.
Eserde sanat ve zanaat gruplarının ihtiyacıolan hammaddenin hangi yollardan elde edildiği konusundaki tecrübeler ortaya
konulmaktadır. İfade olunan bilgiler, doğrudan bir sanat eserinin oluşturulmasının ötesinde, genel anlamda hammaddenin elde
edilişini tanımlamaktadır. Anadolu Selçuklularının ilmî ve sanatsal faaliyetlerinin inceliklerinin vurgulandığıbu çalışma sayesinde
dönemin kültür ve medeniyetine dair bazıhususlar açığa çıkarılmışolacaktır.
Bu çalışmada, eserde bulunan bölümlerden sanat ve zanaat gruplarıyla ilgili bilgi içeren kısımlar ele alınmıştır. Bunlardan;
“Kılıçlara ve Silah Aletlerine Su Vermek Hakkındaki” yedinci bölümden başlamak tercih edildi. Zira, her ne kadar kılıç ve silah
görev olarak sanat ile tezat oluşturuyormuşgibi görülse bile, ortaçağdaki savaşve savaşsonrasıbarışortamının vazgeçilmez bir
aracıdurumundadır. Kılıca su verme işlemi birkaç alt başlık ile karşımıza çıkmaktadır. Bunların başında kesici aletlerin daha da
keskinliğini sağlamak maksadıyla neler yapılmasıgerektiği ile kılıç ve bıçakların renklendirilmesi konularıgelmektedir.
Kitabın girişkısmında kozmik konularla ilgili bilgiler verildikten sonra aşağıdaki bölümler sıralanmaktadır:
1. Bölüm, Kimya SanatıHakkında. Bu bölümde kimya ilminin öneminden bahsedilerek genel kimya bilgileri aktarılmıştır.
2. Bölüm, Cevherler Hakkında. Bu bölümde kıymetli taşlar hakkında çeşitli bilgiler verilmiştir.
3. Bölüm, Cevahirin BoyanmasıHakkında. Bu bölümde kıymetli taşların boyanmasıve başka renklerle görünümlerinin
sağlanmasıkonusu aktarılmıştır.
4. Bölüm, Billur ve Minenin BoyanmasıHakkında. Cam ve mine, önemli eşyalardan olmasımünasebetiyle, boyanması
konusuna bir bölüm ayırılmıştır.
5. Bölüm, Her çeşit Aynanın BoyanmasıHakkında. Klasik dönemde ayna çok bulunan bir malzeme olmadığından, aynanın
boyanmasıkonusu bir bölüm olarak aktarılmıştır.
6. Bölüm, Kıymetli Taşlara Su Vermek Hakkında. Kıymetli taşlara su vermek, onların ömür ve dayanım sürelerini artırmak
amacıyla uygulanan bir yöntemdir.
7. Bölüm, Kılıç ve Silah Aletlerine Su Vermek Hakkında. Kılıç gibi kesici ve delici aletlere su verilerek daha sağlam ve keskin
olmalarının sağlanmasıkonusu işlenmektedir.
8. Bölüm, Çeşitli Sanatlar Hakkında olup boyama işlemleriyle ilgili klasik usullerden kabul edilen Bağdat ve Horasan boyama
yöntemlerinden bahsedilmektedir.
9. Bölüm, Renkleri Karıştırmak Hakkında. Bu bölümde renklerin elde edilişiyle ilgili genişbilgi verilerek renklendirme usulleri
hakkında bilgi aktarılmaktadır. Ayrıca bu bölümde kına ile saç boyamadan da bahsedilmektedir.
10. Bölüm, Mürekkep ve Kalemi Hazırlamak Hakkında. Hat sanatının önemli hammaddesi durumundaki mürekkebin elde
edilmesi konusu bu bölümde aktarılmıştır. Bu kısımda dikkati çeken husus, birden fazla yöntemle mürekkep elde etme imkanına
sahip olunduğudur. Mürekkeple ilgili durumlar ayrıntılıbir şekilde anlatıldıktan sonra kağıdın renklendirilmesi konusu aktarılmıştır.
11. Bölüm, Kağıttan YazıyıSilmek ve Ortaya Çıkarmak Hakkında. Bu bölümde kağıt üzerinde görülen yazıyıgörülmez hale
getirmek ve görülmeyen yazılarıise görülür kılmak için hangi yöntemlerin tatbik edilmesi gerektiği aktarılmıştır.
12. Bölüm, Her Çeşit Hayvanat (Canlının) Özelliği Hakkında
13. Bölüm, Canlıların Defi (Yok edilmesi) Hakkında
14. Bölüm, Özel Cevherler, Meyveler ve Özel Bitkiler Hakkında
15. Bölüm, Her Çeşit Suların KullanımıHakkında
16. Bölüm, Ateşin Kullanımıve Işık İlimleri Hakkında
17. Bölüm, İçecek ve İçecek İlimleri Hakkında
18. Bölüm, Her Çeşit İşler Hakkında
19. Bölüm, Şişelerden İzleri Silmek Hakkında
20. Bölüm, Cinsel Birleşme ve Gebeliğin SırlarınıOrtaya Çıkarma Hakkında
Bu bilgiler ışığında anlaşıldığıkadarıyla, bu eserle sanat ve zanaat gruplarının ihtiyacıolan hammaddenin hangi yollardan ve
nasıl elde edildiği konusundaki tecrübeler ortaya konmaktadır. Burada ifade olunan bilgiler, doğrudan bir sanat eserinin
oluşturulmasının ötesinde, genel anlamda hammaddenin elde edilişini tanımlamaktadır. Örneğin eserde bulunan formüllerle elde
edilen mürekkebin günümüze kadar gelen hat sanatının nadide eserlerinde de kullanılmışolmasımümkündür. Bunun yanında
dönemin çanak ve çömleğinin günümüzün müze vitrinlerini dolduran unsurlardan bir kısmıolduğu da aşikârdır.