Türkiye Selçuklularında Vâizler ve Vaaz Geleneği Hakkında Bazı Değerlendirmeler (XIII-XIV. Yüzyıllar)

Öz

Vaaz, İslam tarihi ve kültüründe halkın başta dinî ve ahlakî konularda olmak üzere hemen her konuda eğitilmesinde ve bilinçlendirilmesinde başvurulan en yaygın araçlardan biridir. Vâizlik Hz. Peygamber’den günümüze kadar süregelen bir din hizmeti ve irşad faaliyetidir. Tarih boyunca tüm İslam ülkelerinde olduğu gibi Türkiye Selçuklularında da cari olan dinî kurumlardan biridir. Çalışmamızda bu köklü ve yaygın geleneğin bir parçası olarak XIII-XIV. yüzyıllarda Anadolu’da yaşamış bazı vâizlere ve vâizlik yönleri olan sûfîlere değinilmiştir. Bu kapsamda vâizlerin biyografisine ve vâizliğin kurumsal yapısına ilişkin muasır kayıtlarda geçen veriler bir araya getirilerek analiz edilmiş; özellikle vaaz uygulamalarının dinî ve irfanî hayattaki yeri ve vâizlerle sûfîler arasındaki münasebetlerin mahiyeti üzerinde durulmuştur. Zira bu hususlardaki bilgilerimizin büyük bir çoğunluğunu, başta menâkıbnâmeler olmak üzere, tasavvufî kaynaklara borçluyuz. Konu dönemin diğer İslam beldelerindeki vâizler ve vaaz uygulamalarıyla karşılaştırmalı bir biçimde ele alınmıştır. Bu sayede Türkiye Selçukluları döneminde Anadolu’daki vaaz geleneği hakkında bir fikir edinilmesi amaçlanmaktadır. Bu dönemdeki vâizlik kurumuna ve vaaz uygulamalarına baktığımızda, günümüzde olduğu gibi, mübarek gün ve gecelerde de vaazların verildiğini; Osmanlılarda olduğu gibi, cuma vaazlarının cuma namazı öncesi değil de sonrası icra edildiğini; vâizliğin, doğası gereği özellikle tefsir ilmi ile ilişkilendirildiğini; vaazlarda gerçek dışı ve abartılı hikâyelere yer verilmesinin doğru bulunmadığını görüyoruz. XIII-XIV. yüzyıllarda Anadolu’da yaşamış vâizlere ve vâizlik yönleri olan sûfîlere baktığımızda, Türkiye Selçukluları dönemindeki vaaz geleneğinin oluşumunda Türkistan, Mâverâünnehir ve Horasan gibi kadim medeniyet havzalarından göç eden insanların da etkisinin olduğunu görürüz. Nitekim Anadolu söz konusu dönemde ilmî-irfanî açıdan da aynı kaynaklardan beslenmiştir. Ayrıca bu dönemde tasavvuf devlet ve toplumun pek çok kesimini etkisi altına almıştır. Tasavvufî düşüncelerin yayılması ve toplumu etkilemesini sağlayan mecralardan biri de sûfî şeyhlerinin muhtelif mekânlarda gerçekleştirdikleri vaazlardır. Vaaz geleneği hakkında dikkate sunulan bilgiler ve ulaşılan sonuçlar, sûfî ve halk dindarlıklarının karakteristik özelliklerini anlama ve bunları günümüzdekilerle karşılaştırma imkânı sunması açısından da büyük önem arz etmektedir.