İMKB’ye Kayıtlı Seçilmiş İşletmelere Yönelik Etkinlik Ölçümü ve Performans Değerlendirmesi: Veri Zarflama Analizi ve Topsis Uygulaması

Öz

Nüfusun hızla artmakta olduğu dünyada bireylerin ihtiyaçlarınıkarşılamak ve gelişmekte olan teknolojiler karşısında esnek ve
uygun bir yapıya sahip olmak işletmeler için büyük bir önem arz etmektedir. Bu durum sektörlerde ilerleme kaydedebilmek ve az
gelişmişveya gelişmekte olan ülkelerde belli bir istikrar seviyesini yakalayabilmek bağlamında önemli bir rol oynamaktadır.
Üretim sektörünün alt dallarından olan taşve toprağa dayalısektör ile metal eşya makine ve gereç yapım sektörleri, son yıllarda
inşaat ve beyaz eşya sektörlerinde yaşanan gelişmelere paralellik göstermektedir. Özellikle taşve toprağa dayalısektörlerde yer alan
çimento sektörü de Türkiye’de inşaat sektöründeki gelişmelerden büyük ölçüde etkilenmektedir ve uzun yıllar boyunca devam
edeceği beklenmektedir. Bu sebepten dolayıpetrol ve enerji maliyetlerini minimize etmek ve bu duruma uygun bir çözüm
getirebilmek amacıyla birçok faaliyetlerde bulunulmaktadır. Türkiye’deki 2010 ihracat verilerine göre; 113,7 milyar dolarlık toplam
ihracat rakamıiçerisinde otomotiv sektörü %15’lik pay ile diğer sektörler arasında ilk sırada yer almaktadır. Bu durum daha
kapsamlıbir gözlem yapabilmek amacıyla; hem üretim hem de finansal performansın farklıyöntemlerle ölçülmesi gerektiğini
göstermektedir. Bu çalışmada taşve toprağa dayalısektörde faaliyet gösteren 26 işletme ile metal eşya makine ve gereç yapım
sektöründe faaliyet gösteren 28 işletmenin 2008-2010 yıllarıarasındaki etkinlik ölçümü ve performans değerlendirmeleri Veri
Zarflama Analizi ve TOPSIS yöntemleriyle yapılmasıamaçlanmıştır. Veri Zarflama Analizi uygulanmasında DEA-Solver-LV
programıkullanılırken TOPSIS yöntemi uygulamasında ise Sanna programından yararlanılmıştır.
İlk olarak 1957 yılında; Farrell, tek bir sektörden bütün bir ekonomiye uygulanabilme imkânıolan bir model oluşturulabileceği,
yani herhangi bir kavramın etkinliğini ölçmede etkinliğin de kendi içinde parçalara ayrılabileceği fikrini ortaya atmıştır (Eken ve
Kale, 2011: 889-901). Daha sonra 1978 yılında Charnes, Cooper ve Rhades tarafından karar alma birimlerinin etkinliğini ölçme
konusunda bir çalışma yapılmışve Farrell’in öne sürdüğü model Veri Zarflama Analizi (VZA) olarak adlandırılmıştır. Bu yöntemle
üretim teknolojilerinin etkinliğini ölçme konusunda bir uygulama gerçekleştirilmiştir (Ebnerasoul ve Yavarian, 2009: 42-48). VZA;
yöneylem araştırması, yönetim bilimi ve ekonometriyi bir araya getiren yeni bir çalışma alanıdır. Bu yöntem; üretim ve hizmet
faaliyetlerinin etkinliğini ölçmede ve geliştirmede gün geçtikçe artan bir önem kazanmaktadır. Charnes’in yönetim ve ekonomi
bilimi gibi farklıalanlarda yaptığıçalışmaların, diğer VZA çalışmalarının yapılmasında büyük bir etkisi olduğu gözlemlenmiştir
(Wei, 2001: 1321-1332). Veri Zarflama Analizi ile değerlendirilecek işletmeler ayrıgirdi ve çıktıya sahip olmalarızorundadır. İlgili
girdi ve çıktıların belirleyiciliği Veri Zarflama Analizi kullanımıiçin büyük önem arz etmektedir. Aksi halde söz konusu metottan
doğru bir sonuca ulaşılamayabilir.
TOPSIS; çoklu karar verme yöntemlerinden uygulanmasıkolay olan ve etkin sonuçların alınmasınısağlayan tekniklerden
biridir. TOPSIS yönteminin uygulanma sürecinde; performans dereceleri ve kriterlerin ağırlıklarıdüzenli değerler halinde
oluşturulmaktadır. Bu nedenden dolayıağırlıkların ve sayısal özelliklerin ölçümlenmesi, herhangi bir rakam üzerindeki kişisel
tercihler ile ilgili belirsizlikleri dikkate almaz (Soba, Akcanlı, Erem ve Eren, 2011: 413-420).
TOPSIS yönteminin aşamalarıaşağıdaki gibidir (Demireli, 2010: 104-106):
•  Karar matrislerinin oluşturulması,
•  Karar matrislerinin normalleştirilmesi,
•  Normalleştirilen karar matrislerinin ağırlıklandırılması,
•  Matrislerin maksimum ve minimum değerleri,
•  Pozitif ideal çözüme yakınlık değerleri negatif ideal çözüme uzaklık değerleri,
•  Alternatiflerin göreceli sıralanmasıolarak ifade edilebilir.
Bu çalışmanın konu alanı İstanbul Menkul Kıymetler Borsası’na kayıtlıve taş-toprağa dayalısektörler ile metal eşya, makine ve
gereç yapım sektörlerini kapsamaktadır. Kullanılan Veri Zarflama Analizi modelinde değişkenlerin tanımlanmasıaşağıdaki tabloda gösterilmiştir:
Veri zarflama analizi yönteminden elde edilen sonuçlara göre:
•  Taşve toprağa dayalısektörde 2008 yılında 26 işletme arasından 14 tane göreli etkin işletme olduğu, 2009 yılında ise 8 tane
etkin işletme olduğu sonucu elde edilmiştir. Ayrıca Adana çimento, Anadolu cam, Çimsa, Eczacıbaşıyapı, Göltaşçimento,
Mardin çimento ve Uşak seramik işletmelerinin 2008 yılındaki etkinliklerini 2009 yılında da koruyabildikleri
gözlemlenmiştir. Söz konusu sektörde 2010 yılında 11 tane etkin işletme olduğu sonucuna varılmıştır. Bu üç yıllık
değerlendirme göz önüne alındığında; Adana çimento, Çimsa, Eczacıbaşıyapı, Göltaşçimento, Mardin çimento ve Uşak
seramik işletmelerinin etkinliklerini korumayıbaşardıklarıgörülmüştür.
•  Metal eşya, makine ve gereç yapım sektöründe 2008 ve 2009 yıllarında 25 işletme arasından göreli etkin olan işletme sayısı
9 tanedir (Esas olarak söz konususektörde faaliyet gösteren işletme sayısı28 tanedir, ancak bu işletmelerden Uzel Makine,
Katmerciler Ekipman ve Bosch Fren Sistemleri işletmelerinin bilanço ve gelir tablolarına ulaşılamamasısebebiyle çalışma
kapsamıdışında tutulmuştur). Söz konusu sektörde 2010 yılında etkin olan işletme sayısı11 tanedir. Ayrıca etkin olmayan
işletmeler arasından Emek Elektrik işletmesinin etkinlik değerine (1,0000) en yakın işletme olduğu sonucuna varılmıştır.
Benzer yorumlar diğer işletmeler için de yapılabilmektedir.
TOPSIS yönteminden elde edilen sonuçlara göre;
•  Taşve toprağa dayalısektörde 2008 yılında BatıSöke çimento işletmesinin 26 işletme arasında ilk sırada yer aldığıve
Eczacıbaşıyapıişletmesinin ise en düşük performans derecesine sahip olduğu görülmüştür. Mardin çimento işletmesi 2009
yılında en yüksek performans derecesine sahip iken, Konya çimento ikinci ve Ünye çimento üçüncü sırada yer almıştır.
Konya çimento 2010 yılında birinci sırada yer almışve Eczacıbaşıyapıtekrardan en düşük performans derecesine sahip
olmuştur.
•  Metal eşya, makine ve gereç yapım sektöründe 2008 yılında F-M İzmit Piston işletmesi 25 işletme arasında en yüksek
performans derecesine sahip olmuşve diğer iki yılda da performans derecesine düşürmesine rağmen birincilik konumunu
korumayıbaşarmıştır.
Sonuç olarak; performans değerlemesi ve ya etkinlik ölçümü birçok farklıanaliz teknikleri uygulanarak yapılabilmektedir. Fakat
en uygun girdi-çıktıbileşimini belirlemenin çalışmanın sonuçlarıüzerinde önemli bir etkisi olduğu gerçeği de göz ardı
edilmemelidir.